بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه
(گفته شد یکى از یاران پرهیزکار امام علیه السّلام به نام همّام گفت:
اى امیر مؤمنان پرهیزکاران را براى من آنچنان وصف کن که گویا آنان را با چشم مى نگرم.
امام علیه السّلام در پاسخ او درنگى کرد و فرمود «اى همّام! از خدا بترس و نیکوکار باش که خداوند با پرهیزکاران و نیکوکاران است» امّا همّام دست بردار نبود و اصرار ورزید،
تا آن که امام علیه السّلام تصمیم گرفت صفات پرهیزکاران را بیان فرماید.
پس خدا را سپاس و ثنا گفت، و بر پیامبرش درود فرستاد، و فرمود)
و من خطبة له ع یصف فیها المتقین
رُوِیَ أَنَّ صَاحِباً لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع یُقَالُ لَهُ هَمَّامٌ
کَانَ رَجُلًا عَابِداً
فَقَالَ لَهُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صِفْ لِیَ الْمُتَّقِینَ حَتَّى کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ
فَتَثَاقَلَ ع عَنْ جَوَابِهِ
ثُمَّ قَالَ یَا هَمَّامُ اتَّقِ اللَّهَ وَ أَحْسِنْ فانَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ
فَلَمْ یَقْنَعْ هَمَّامٌ بِهَذَا الْقَوْلِ
حَتَّى عَزَمَ عَلَیْهِ
فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَیْهِ وَ صَلَّى عَلَى النَّبِیِّ ص ثُمَّ قَالَ ع
1. سیماى پرهیزکاران
پس از ستایش پروردگار! همانا خداوند سبحان پدیده ها را در حالى آفرید که از اطاعتشان بى نیاز، و از نافرمانى آنان در امان بود،
زیرا نه معصیت گناهکاران به خدا زیانى مى رساند و نه اطاعت مؤمنان براى او سودى دارد،
روزى بندگان را تقسیم، و هر کدام را در جایگاه خویش قرار داد.
امّا پرهیزکاران! در دنیا داراى فضیلت هاى برترند،
سخنانشان راست،
پوشش آنان میانه روى،
و راه رفتنشان با تواضع و فروتنى است،
چشمان خود را بر آنچه خدا حرام کرده مى پوشانند،
و گوشهاى خود را وقف دانش سودمند کرده اند،
و در روزگار سختى و گشایش، حالشان یکسان است.
و اگر نبود مرگى که خدا بر آنان مقدّر فرموده، روح آنان حتى به اندازه بر هم زدن چشم، در بدن ها قرار نمى گرفت، از شوق دیدار بهشت، و از ترس عذاب جهنّم.
خدا در جانشان بزرگ و دیگران کوچک مقدارند،
بهشت براى آنان چنان است که گویى آن را دیده و در نعمت هاى آن به سر مى برند،
و جهنّم را چنان باور دارند که گویى آن را دیده و در عذابش گرفتارند.
دل هاى پرهیزکاران اندوهگین،
و مردم از آزارشان در أمان،
بدن هایشان لاغر،
و درخواست هایشان اندک،
و نفسشان عفیف
و دامنشان پاک است.
در روزگار کوتاه دنیا صبر کرده تا آسایش جاودانه قیامت را به دست آورند: تجارتى پر سود که پروردگارشان فراهم فرموده،
دنیا مى خواست آنها را بفریبد امّا عزم دنیا نکردند،
مى خواست آنها را اسیر خود گرداند که با فدا کردن جان، خود را آزاد ساختند.
أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى
خَلَقَ الْخَلْقَ حِینَ خَلَقَهُمْ غَنِیّاً عَنْ طَاعَتِهِمْ
آمِناً مِنْ مَعْصِیَتِهِمْ
لِأَنَّهُ لَا تَضُرُّهُ مَعْصِیَةُ مَنْ عَصَاهُ
وَ لَا تَنْفَعُهُ طَاعَةُ مَنْ أَطَاعَهُ
فَقَسَمَ بَیْنَهُمْ مَعَایِشَهُمْ
وَ وَضَعَهُمْ مِنَ الدُّنْیَا مَوَاضِعَهُمْ
فَالْمُتَّقُونَ فِیهَا هُمْ أَهْلُ الْفَضَائِلِ
مَنْطِقُهُمُ الصَّوَابُ
وَ مَلْبَسُهُمُ الِاقْتِصَادُ
وَ مَشْیُهُمُ التَّوَاضُعُ
غَضُّوا أَبْصَارَهُمْ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ
وَ وَقَفُوا أَسْمَاعَهُمْ عَلَى الْعِلْمِ النَّافِعِ لَهُمْ
نُزِّلَتْ أَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِی الْبَلَاءِ کَالَّتِی نُزِّلَتْ فِی الرَّخَاءِ
وَ لَوْ لَا الْأَجَلُ الَّذِی کَتَبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ لَمْ تَسْتَقِرَّ أَرْوَاحُهُمْ فِی أَجْسَادِهِمْ طَرْفَةَ عَیْنٍ شَوْقاً إِلَى الثَّوَابِ وَ خَوْفاً مِنَ الْعِقَابِ
عَظُمَ الْخَالِقُ فِی أَنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ مَا دُونَهُ فِی أَعْیُنِهِمْ
فَهُمْ وَ الْجَنَّةُ کَمَنْ قَدْ رَآهَا فَهُمْ فِیهَا مُنَعَّمُونَ
وَ هُمْ وَ النَّارُ کَمَنْ قَدْ رَآهَا فَهُمْ فِیهَا مُعَذَّبُونَ
قُلُوبُهُمْ مَحْزُونَةٌ
وَ شُرُورُهُمْ مَأْمُونَةٌ
وَ أَجْسَادُهُمْ نَحِیفَةٌ
وَ حَاجَاتُهُمْ خَفِیفَةٌ
وَ أَنْفُسُهُمْ عَفِیفَةٌ
صَبَرُوا أَیَّاماً قَصِیرَةً أَعْقَبَتْهُمْ رَاحَةً طَوِیلَةً
تِجَارَةٌ مُرْبِحَةٌ یَسَّرَهَا لَهُمْ رَبُّهُمْ
أَرَادَتْهُمُ الدُّنْیَا فَلَمْ یُرِیدُوهَا
وَ أَسَرَتْهُمْ فَفَدَوْا أَنْفُسَهُمْ مِنْهَا
2 شب پرهیزکاران
پرهیزکاران در شب بر پا ایستاده مشغول نمازند،
قرآن را جزء جزء و با تفکّر و اندیشه مى خوانند،
با قرآن جان خود را محزون و داروى درد خود را مى یابند.
وقتى به آیه اى برسند که تشویقى در آن است، با شوق و طمع بهشت به آن روى آورند،
و با جان پر شوق در آن خیره شوند،
و گمان مى برند که نعمت هاى بهشت برابر دیدگانشان قرار دارد،
و هر گاه به آیه اى مى رسند که ترس از خدا در آن باشد،
گوش دل به آن مى سپارند،
و گویا صداى بر هم خوردن شعله هاى آتش، در گوششان طنین افکن است،
پس قامت به شکل رکوع خم کرده،
پیشانى و دست و پا بر خاک مالیده،
و از خدا آزادى خود را از آتش جهنّم مى طلبند.
أَمَّا اللَّیْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ تَالِینَ لِأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ یُرَتِّلُونَهَا تَرْتِیلًا
یُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُمْ
وَ یَسْتَثِیرُونَ بِهِ دَوَاءَ دَائِهِمْ
فَإِذَا مَرُّوا بِآیَةٍ فِیهَا تَشْوِیقٌ رَکَنُوا إِلَیْهَا طَمَعاً
وَ تَطَلَّعَتْ نُفُوسُهُمْ إِلَیْهَا شَوْقاً
وَ ظَنُّوا أَنَّهَا نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ
وَ إِذَا مَرُّوا بِآیَةٍ فِیهَا تَخْوِیفٌ أَصْغَوْا إِلَیْهَا مَسَامِعَ قُلُوبِهِمْ
وَ ظَنُّوا أَنَّ زَفِیرَ جَهَنَّمَ وَ شَهِیقَهَا فِی أُصُولِ آذَانِهِمْ
فَهُمْ حَانُونَ عَلَى أَوْسَاطِهِمْ
مُفْتَرِشُونَ لِجِبَاهِهِمْ وَ أَکُفِّهِمْ وَ رُکَبِهِمْ وَ أَطْرَافِ أَقْدَامِهِمْ
یَطْلُبُونَ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى فِی فَکَاکِ رِقَابِهِمْ
3 روز پرهیزکاران
پرهیزکاران در روز،
دانشمندانى بردبار،
و نیکوکارانى با تقوا هستند که ترس الهى آنان را چونان تیر تراشیده لاغر کرده است،
کسى که به آنها مى نگرد مى پندارد که بیمارند امّا آنان را بیمارى نیست،
و مى گوید، مردم در اشتباهند! در صورتى که آشفتگى ظاهرشان، نشان از امرى بزرگ است.
از اعمال اندک خود خشنود نیستند،
و اعمال زیاد خود را بسیار نمى شمارند.
نفس خود را متّهم مى کنند، و از کردار خود ترسناکند.
هرگاه یکى از آنان را بستایند، از آنچه در تعریف او گفته شد در هراس افتاده مى گوید:
«من خود را از دیگران بهتر مى شناسم
و خداى من، مرا بهتر از من مى شناسد،
بار خدایا، مرا بر آنچه مى گویند محاکمه نفرما،
و بهتر از آن قرارم ده که مى گویند، و گناهانى که نمى دانند بیامرز!»
وَ أَمَّا النَّهَارَ فَحُلَمَاءُ عُلَمَاءُ أَبْرَارٌ أَتْقِیَاءُ
قَدْ بَرَاهُمُ الْخَوْفُ بَرْیَ الْقِدَاحِ
یَنْظُرُ إِلَیْهِمُ النَّاظِرُ فَیَحْسَبُهُمْ مَرْضَى
وَ مَا بِالْقَوْمِ مِنْ مَرَضٍ
وَ یَقُولُ لَقَدْ خُولِطُوا
وَ لَقَدْ خَالَطَهُمْ أَمْرٌ عَظِیمٌ
لَا یَرْضَوْنَ مِنْ أَعْمَالِهِمُ الْقَلِیلَ
وَ لَا یَسْتَکْثِرُونَ الْکَثِیرَ
فَهُمْ لِأَنْفُسِهِمْ مُتَّهِمُونَ
وَ مِنْ أَعْمَالِهِمْ مُشْفِقُونَ
إِذَا زُکِّیَ أَحَدٌ مِنْهُمْ خَافَ مِمَّا یُقَالُ لَهُ
فَیَقُولُ أَنَا اعْلَمُ بِنَفْسِی مِنْ غَیْرِی
وَ رَبِّی أَعْلَمُ بِی مِنِّی بِنَفْسِی
اللَّهُمَّ لَا تُؤَاخِذْنِی بِمَا یَقُولُونَ
وَ اجْعَلْنِی أَفْضَلَ مِمَّا یَظُنُّونَ
وَ اغْفِرْ لِی مَا لَا یَعْلَمُونَ
4 نشانه هاى پرهیزکاران
و از نشانه هاى یکى از پرهیزکاران این است که او را اینگونه مى بینى:
در دیندارى نیرومند،
نرمخو و دور اندیش است،
داراى ایمانى پر از یقین،
حریص در کسب دانش،
با داشتن علم بردبار،
در توانگرى میانه رو،
در عبادت فروتن،
در تهیدستى آراسته،
در سختى ها بردبار،
در جستجوى کسب حلال،
در راه هدایت شادمان
و پرهیز کننده از طمع ورزى، مى باشد.
اعمال نیکو انجام مى دهد و ترسان است،
روز را به شب مىرساند با سپاسگزارى،
و شب را به روز مى آورد با یاد خدا،
شب مى خوابد اما ترسان،
و بر مى خیزد شادمان،
ترس براى اینکه دچار غفلت نشود،
و شادمانى براى فضل و رحمتى که به او رسیده است.
اگر نفس او در آنچه دشوار است فرمان نبرد، از آنچه دوست دارد محرومش مى کند.
روشنى چشم پرهیزکار در چیزى قرار دارد که جاودانه است،
و آن را ترک مى کند که پایدار نیست،
بردبارى را با علم،
و سخن را با عمل، در مى آمیزد.
پرهیزکار را مىبینى که: آرزویش نزدیک،
لغزشهایش اندک،
قلبش فروتن،
نفسش قانع،
خوراکش کم،
کارش آسان،
دینش حفظ شده،
شهوتش در حرام مرده
و خشمش فرو خورده است.
مردم به خیرش امیدوار، و از آزارش در امانند.
اگر در جمع بىخبران باشد نامش در گروه یاد آوران خدا ثبت مى گردد،
و اگر در یاد آوران باشد نامش در گروه بىخبران نوشته نمى شود.
ستمکار خود را عفو مى کند،
به آن که محرومش ساخته مى بخشد،
به آن کس که با او بریده مى پیوندد،
از سخن زشت دور،
و گفتارش نرم،
بدى هاى او پنهان،
و کار نیکش آشکار است.
نیکى هاى او به همه رسیده،
آزار او به کسى نمى رسد.
در سختى ها آرام،
و در ناگواری ها بردبار
و در خوشى ها سپاسگزار است.
به آن که دشمن دارد ستم نکند،
و نسبت به آن که دوست دارد به گناه آلوده نشود.
پیش از آن که بر ضد او گواهى دهند به حق اعتراف مى کند،
و آنچه را به او سپرده اند ضایع نمى سازد،
و آنچه را به او تذکّر دادند فراموش نمى کند.
مردم را با لقب هاى زشت نمى خواند،
همسایگان را آزار نمى رساند،
در مصیبت هاى دیگران شاد نمى شود
و در کار ناروا دخالت نمى کند،
و از محدوده حق خارج نمى شود.
اگر خاموش است سکوت او اندوهگینش نمى کند،
و اگر بخندد آواز خنده او بلند نمى شود،
و اگر به او ستمى روا دارند صبر مى کند تا خدا انتقام او را بگیرد.
نفس او از دستش در زحمت،
ولى مردم در آسایشند.
براى قیامت خود را به زحمت مى افکند،
ولى مردم را به رفاه و آسایش مى رساند.
دورى او از برخى مردم، از روى زهد و پارسایى،
و نزدیک شدنش با بعضى دیگر از روى مهربانى و نرمى است.
دورى او از تکبّر و خود پسندى،
و نزدیکى او از روى حیله و نیرنگ نیست.
(سخن امام که به اینجا رسید، ناگهان همّام ناله اى زد و جان داد. امام علیه السّلام فرمود)
سوگند به خدا من از این پیش آمد بر همّام مى ترسیدم.
سپس گفت: آیا پندهاى رسا با آنان که پذیرنده آنند چنین مى کند؟
شخصى رسید و گفت: چرا با تو چنین نکرد؟
امام علیه السّلام پاسخ داد:
واى بر تو، هر أجلى وقت معیّنى دارد که از آن پیش نیفتد و سبب مشخّصى دارد که از آن تجاوز نکند.
آرام باش و دیگر چنین سخنانى مگو، که شیطان آن را بر زبانت رانده است.
فَمِنْ عَلَامَةِ أَحَدِهِمْ أَنَّکَ تَرَى لَهُ قُوَّةً فِی دِینٍ
وَ حَزْماً فِی لِینٍ
وَ إِیمَاناً فِی یَقِینٍ
وَ حِرْصاً فِی عِلْمٍ
وَ عِلْماً فِی حِلْمٍ
وَ قَصْداً فِی غِنًى
وَ خُشُوعاً فِی عِبَادَةٍ
وَ تَجَمُّلًا فِی فَاقَةٍ
وَ صَبْراً فِی شِدَّةٍ
وَ طَلَباً فِی حَلَالٍ
وَ نَشَاطاً فِی هُدًى
وَ تَحَرُّجاً عَنْ طَمَعٍ
یَعْمَلُ الْأَعْمَالَ الصَّالِحَةَ وَ هُوَ عَلَى وَجَلٍ
یُمْسِی وَ هَمُّهُ الشُّکْرُ
وَ یُصْبِحُ وَ هَمُّهُ الذِّکْرُ
یَبِیتُ حَذِراً
وَ یُصْبِحُ فَرِحاً
حَذِراً لِمَا حُذِّرَ مِنَ الْغَفْلَةِ
وَ فَرِحاً بِمَا أَصَابَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الرَّحْمَةِ
إِنِ اسْتَصْعَبَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ فِیمَا تَکْرَهُ لَمْ یُعْطِهَا سُؤْلَهَا فِیمَا تُحِبُّ
قُرَّةُ عَیْنِهِ فِیمَا لَا یَزُولُ
وَ زَهَادَتُهُ فِیمَا لَا یَبْقَى
یَمْزُجُ الْحِلْمَ بِالْعِلْمِ
وَ الْقَوْلَ بِالْعَمَلِ
تَرَاهُ قَرِیباً أَمَلُهُ
قَلِیلًا زَلَلُهُ
خَاشِعاً قَلْبُهُ
قَانِعَةً نَفْسُهُ
مَنْزُوراً أَکْلُهُ
سَهْلًا أَمْرُهُ
حَرِیزاً دِینُهُ
مَیِّتَةً شَهْوَتُهُ
مَکْظُوماً غَیْظُهُ
الْخَیْرُ مِنْهُ مَأْمُولٌ
وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونٌ
إِنْ کَانَ فِی الْغَافِلِینَ کُتِبَ فِی الذَّاکِرِینَ
وَ إِنْ کَانَ فِی الذَّاکِرِینَ لَمْ یُکْتَبْ مِنَ الْغَافِلِینَ
یَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَهُ
وَ یُعْطِی مَنْ حَرَمَهُ
وَ یَصِلُ مَنْ قَطَعَهُ
بَعِیداً فُحْشُهُ
لَیِّناً قَوْلُهُ
غَائِباً مُنْکَرُهُ
حَاضِراً مَعْرُوفُهُ
مُقْبِلًا خَیْرُهُ
مُدْبِراً شَرُّهُ
فِی الزَّلَازِلِ وَقُورٌ
وَ فِی الْمَکَارِهِ صَبُورٌ
وَ فِی الرَّخَاءِ شَکُورٌ
لَا یَحِیفُ عَلَى مَنْ یُبْغِضُ
وَ لَا یَأْثَمُ فِیمَنْ یُحِبُّ
یَعْتَرِفُ بِالْحَقِّ قَبْلَ أَنْ یُشْهَدَ عَلَیْهِ
لَا یُضِیعُ مَا اسْتُحْفِظَ
وَ لَا یَنْسَى مَا ذُکِّرَ
وَ لَا یُنَابِزُ بِالْأَلْقَابِ
وَ لَا یُضَارُّ بِالْجَارِ
وَ لَا یَشْمَتُ بِالْمَصَائِبِ
وَ لَا یَدْخُلُ فِی الْبَاطِلِ
وَ لَا یَخْرُجُ مِنَ الْحَقِّ
إِنْ صَمَتَ لَمْ یَغُمَّهُ صَمْتُهُ
وَ إِنْ ضَحِکَ لَمْ یَعْلُ صَوْتُهُ
وَ إِنْ بُغِیَ عَلَیْهِ صَبَرَ حَتَّى یَکُونَ اللَّهُ هُوَ الَّذِی یَنْتَقِمُ لَهُ
نَفْسُهُ مِنْهُ فِی عَنَاءٍ
وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ
أَتْعَبَ نَفْسَهُ لِآخِرَتِهِ
وَ أَرَاحَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ
بُعْدُهُ عَمَّنْ تَبَاعَدَ عَنْهُ زُهْدٌ وَ نَزَاهَةٌ
وَ دُنُوُّهُ مِمَّنْ دَنَا مِنْهُ لِینٌ وَ رَحْمَةٌ
لَیْسَ تَبَاعُدُهُ بِکِبْرٍ وَ عَظَمَةٍ
وَ لَا دُنُوُّهُ بِمَکْرٍ وَ خَدِیعَةٍ
قَالَ فَصَعِقَ هَمَّامٌ صَعْقَةً کَانَتْ نَفْسُهُ فِیهَا
فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أَخَافُهَا عَلَیْهِ
ثُمَّ قَالَ أَ هَکَذَا تَصْنَعُ الْمَوَاعِظُ الْبَالِغَةُ بِأَهْلِهَا؟
فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ: فَمَا بَالُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ؟
فَقَالَ ع وَیْحَکَ إِنَّ لِکُلِّ أَجَلٍ وَقْتاً لَا یَعْدُوهُ
وَ سَبَباً لَا یَتَجَاوَزُهُ
فَمَهْلًا لَا تَعُدْ لِمِثْلِهَا
فَإِنَّمَا نَفَثَ الشَّیْطَانُ عَلَى لِسَانِکَ
با تو همصحبت و همناله و همدرد نبود؟
و چه کم اند متّقیان در زمانه ها!