بسم الله الرحمن الرحیم

از میان کسانی که با رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم به غزوه ی تبوک بیرون نرفتند - غیر از متخلفین از منافقین، و غیر از معذرین و غیر از کسانی که بعدا ملحق شدند مثل أبوخیثمه - سه نفر بودند که با وجود ایمان به رسول الله، معذلک به واسطه ی سستی و تأنی و تکاهل، و با وجود داشتن تمکن مالی و قدرت بدنی معذلک در مدینه باقی ماندند؛ تا سپاه رسول خدا از تبوک مراجعت کرد. داستان این سه نفر را مورخین همچون واقدی و غیره مفصلا روایت کرده اند؛ ولی ما در اینجا به طور اختصار از شیخ طبرسی نقل می کنیم: 

او می گوید: آیه ی و علی الثلاثة الذین خلفوا در شأن کعب بن مالک و مرادة بن ربیع و هلال بن امیه نازل شده است. و این به جهت آن بود که ایشان از حرکت با رسول خدا تخلف کردند؛ و با او بیرون نرفتند؛ نه از روی نفاق؛ و لیکن از روی سستی و سهل انگاری؛ و بعدا پشیمان شدند. 

چون رسول خدا به مدینه آمدند؛ به نزد آن حضرت آمده و عذرخواهی کردند؛ پیامبر با آنها سخن نگفت؛ و قبلا هم به مسلمین گفته بود که با آنها سخن نگویند؛ و بنابراین همه ی مردم حتی کودکان، از آنها دوری جستند. زن های آنها

به حضور رسول خدا رسیده؛ و عرضه داشتند: ما هم از آنها کناره گیری کنیم؟! 

فرمود: نه و لیکن آنان با شما هم بستر نشوند. 

و بنابراین شهر مدینه بر آنها تنگ شد؛ و بیرون رفته و برفراز کوهها رفتند؛ و أهل بیت های آنها برایشان طعام می بردند؛ ولی سخن نمی گفتند. در این حال بعضی از آنها به بعض دیگر گفتند: مردم همه از ما دوری گزیدند؛ چرا ما خودمان از هم دوری نگزینیم؟ فلهذا خودشان هم از هم دور شدند؛ و دو نفرشان با هم نبودند. و بر این منوال پنجاه روز گذشت، که پیوسته به درگاه خداوند تضرع می کردند، و توبه و انابه می نمودند؛ خداوند توبه ی آنها را قبول نمود؛ و در شأن آنان این آیه فرود آمد: 

و علی الثلاثة الذین خلفوا حتی اذا ضاقت علیهم الارض بما رحبت و ضاقت علیهم أنفسهم و ظنوا أن ملجأ من الله الا الیه ثم تاب الله علیهم لیتوبوا ان الله هو التواب الرحیم.(آیه ی 118 از سوره ی 9: توبه) 

«و خداوند توبه ی آن سه نفری را پذیرفت، که از رفتن با رسول خدا تخلف ورزیده بودند؛ تا جائی که زمین با همه ی گشایش آن برای آنها تنگ شد؛ و نیز جان های خودشان برای آنها تنگ شد (و به جان آمدند) و یقین کردند که هیچ پناه و ملجأی از خدا نیست؛ مگر به سوی خدا. در این حال خداوند بر آنها نظر رحمت نموده، و رجوع بر مهر و محبت نمود، تا این که نشان هم توبه کنند؛ و البته اوست که رجوع کننده ی شدید به بندگان خود و مهربان است.»


وَ قَدْ کَانَ تَخَلَّفَ عَنْ رَسُولِ اللَّه صلی الله علیه و اله قَوْمٌ مِنَ الْمُنَافِقِینَ وَ قَوْمٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ مُسْتَبْصِرِینَ- لَمْ یَعْثُرْ عَلَیْهِمْ فِی نِفَاقٍ- مِنْهُمْ
کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ الشَّاعِرُ وَ مُرَادَةُ بْنُ الرَّبِیعِ وَ هِلَالُ بْنُ أُمَیَّةَ الْوَاقِفِیُّ
فَلَمَّا تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ قَالَ کَعْبٌ مَا کُنْتُ قَطُّ أَقْوَی مِنِّی فِی ذَلِکَ الْوَقْتِ-
الَّذِی خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله إِلَی تَبُوکَ وَ مَا اجْتَمَعَتْ لِی رَاحِلَتَانِ قَطُّ إِلَّا فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ- وَ کُنْتُ أَقُولُ أَخْرُجُ غَداً أَخْرُجُ بَعْدَ غَدٍ-
فَإِنِّی قَوِیٌّ وَ تَوَانَیْتُ- وَ بَقِیتُ بَعْدَ خُرُوجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و اله أَیَّاماً أَدْخُلُ السُّوقَ- فَلَا أَقْضِی حَاجَةً- فَلَقِیتُ هِلَالَ بْنَ أُمَیَّةَ وَ مُرَادَةَ بْنَ الرَّبِیعِ وَ قَدْ کَانَا تَخَلَّفَا أَیْضاً- فَتَوَافَقْنَا أَنْ نُبَکِّرَ إِلَی السُّوقِ وَ لَمْ نَقْضِ حَاجَةً- فَمَا زِلْنَا نَقُولُ نَخْرُجُ غَداً بَعْدَ غَدٍ- حَتَّی بَلَغَنَا إِقْبَالُ رَسُولِ اللَّهِ فَنَدِمْنَا- فَلَمَّا وَافَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله اسْتَقْبَلْنَاهُ نُهَنِّئُهُ بِالسَّلَامَةِ- فَسَلَّمْنَا عَلَیْهِ فَلَمْ یَرُدَّ عَلَیْنَا السَّلَامَ- وَ أَعْرَضَ عَنَّا وَ سَلَّمْنَا عَلَی إِخْوَانِنَا- فَلَمْ یَرُدُّوا عَلَیْنَا السَّلَامَ فَبَلَغَ ذَلِکَ أَهْلُونَا فَقَطَعُوا کَلَامَنَا- وَ کُنَّا نَحْضُرُ الْمَسْجِدَ فَلَا یُسَلِّمُ عَلَیْنَا أَحَدٌ وَ لَا یُکَلِّمُنَا- فَجِئْنَ نِسَاؤُنَا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله فَقُلْنَ قَدْ بَلَغَنَا سَخَطُکَ عَلَی أَزْوَاجِنَا فَنَعْتَزِلُهُمْ
فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله لَا تَعْتَزِلْنَهُمْ وَ لَکِنْ لَا یَقْرَبُوکُنَّ،
فَلَمَّا رَأَی کَعْبُ بْنُ مَالِکٍ وَ صَاحِبَاهُ مَا قَدْ حَلَّ بِهِمْ- قَالُوا مَا یُقْعِدُنَا بِالْمَدِینَةِ وَ لَا یُکَلِّمُنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله وَ لَا إِخْوَانُنَا وَ لَا أَهْلُونَا
فَهَلُمُّوا نَخْرُجْ إِلَی هَذَا الْجَبَلِ- فَلَا نَزَالُ فِیهِ حَتَّی یَتُوبَ اللَّهُ عَلَیْنَا أَوْ نَمُوتَ، فَخَرَجُوا إِلَی ذِنَابِ جَبَلٍ بِالْمَدِینَةِ فَکَانُوا یَصُومُونَ- وَ کَانَ أَهْلُوهُمْ یَأْتُونَهُمْ بِالطَّعَامِ- فَیَضَعُونَهُ نَاحِیَةً ثُمَّ یُوَلُّونَ عَنْهُمْ- فَلَا یُکَلِّمُونَهُمْ،
فَبَقُوا عَلَی هَذَا أَیَّاماً کَثِیرَةً- یَبْکُونَ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ- وَ یَدْعُونَ اللَّهَ أَنْ یَغْفِرَ لَهُمْ- فَلَمَّا طَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمْرُ،
قَالَ لَهُمْ کَعْبٌ یَا قَوْمِ قَدْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیْنَا وَ رَسُولُهُ قَدْ سَخِطَ عَلَیْنَا وَ أَهْلُونَا وَ إِخْوَانُنَا قَدْ سَخِطُوا عَلَیْنَا فَلَا یُکَلِّمُنَا أَحَدٌ
فَلِمَ لَا یَسْخَطُ بَعْضُنَا عَلَی بَعْضٍ فَتَفَرَّقُوا فِی اللَّیْلِ وَ حَلَفُوا أَنْ لَا یُکَلِّمَ أَحَدٌ مِنْهُمْ صَاحِبَهُ حَتَّی یَمُوتَ أَوْ یَتُوبَ اللَّهُ عَلَیْهِ
فَبَقُوا عَلَی هَذِهِ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فِی نَاحِیَةٍ مِنَ الْجَبَلِ لَا یَرَی أَحَدٌ مِنْهُمْ صَاحِبَهُ وَ لَا یُکَلِّمُهُ فَلَمَّا کَانَ فِی اللَّیْلَةِ الثَّالِثَةِ وَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله فِی بَیْتِ أُمِّ سَلَمَةَ نَزَلَتْ تَوْبَتُهُمْ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و اله وَ قَوْلُهُ لَقَدْ تَابَ اللَّهُ بِالنَّبِیِّ عَلَی الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی سَاعَةِ الْعُسْرَةِ ...ثُمَّ قَالَ فِی هَؤُلَاءِ الثَّلَاثَةِ وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا حَتَّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ‏ حیث لم یکلمهم رسول الله صلی الله علیه و اله و لا أهلوهم- فضاقت علیهم المدینة حتی خرجوا منها- و ضاقت علیهم أنفسهم- حیث حلفوا أن لا یکلم بعضهم بعضا- فتفرقوا و تاب الله علیهم- لما عرف من صدق نیاتهم-،
لَقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرینَ وَ الْأَنْصارِ الَّذینَ اتَّبَعُوهُ فی‏ ساعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ ما کادَ یَزیغُ قُلُوبُ فَریقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحیمٌ (117)
وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذینَ خُلِّفُوا حَتَّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلاَّ إِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ (118)